Coś przydatnego szczególnie dla maturzystów. Na maturze bardzo często pojawiają się pytania dotyczące form rzeźby a część z nich polega (znacznie upraszczając) na uzupełnianiu brakujących informacji. Poniżej znajduje się maksymalnie skompresowana dawka wiedzy w postaci tabelki skupiającej się na trzech elementach: nazwie formy terenu, czynniku rzeźbotwórczym oraz procesie, który prowadzi do powstania danej formy terenu. Jeszcze niżej znajduje się wyjaśnienie wybranych pojęć.
Rzeźbotwórcza działalność rzeki |
||
Czynnik rzeźbotwórczy |
Proces rzeźbotwórczy |
Forma terenu |
rzeka |
erozja boczna |
meander |
rzeka |
akumulacja |
delta |
rzeka |
erozja wgłębna |
dolina v kształtna |
rzeka |
erozja wsteczna |
wodospad |
rzeka |
eworsja |
nisza eworsyjna |
rzeka |
eworsja |
kocioł eworsyjny (marmit) |
rzeka |
akumulacja |
stożek napływowy |
rzeka |
erozja |
przełom |
rzeka |
erozja wgłębna |
jar |
rzeka |
erozja wgłębna |
kanion |
rzeka |
erozja wgłębna |
katarakta |
rzeka okresowa |
erozja |
wadi (ued) |
Delta – nagromadzenie materiału rzecznego na dużej powierzchni w kształcie trójkąta w miejscu ujścia rzeki. Powstaje w wyniku spadku prędkości rzeki a więc i siły nośnej w momencie gdy ta wpada do zbiornika.
Dolina V-kształtna – dolina rzeczna o przekroju w kształcie litery V. Cechuje się wąskim dnem i stromymi zboczami. Jest charakterystyczna dla górnego odcinka rzeki. Powstaje w wyniku pogłębiania koryta rzeki przez materiał skalny wleczony po dnie (Erozja wgłębna)
Kanion – dolina rzeczna o wąskim dnie i bardzo stromych oraz wysokich zboczach przekraczających nawet kilometr. Powstaje na obszarze wyżynnym, gdzie rzeka łatwo wcina się w mniej odporne skały a erozja wgłębna przeważa nad erozją boczną.
Kanion / Obraz Piero Di Maria z Pixabay |
Kocioł eworsyjny (marmit) koliste zagłębienie w korycie rzeki w górnym odcinku. Może mieć głębokość dochodząca do kilku metrów. Powstaje w miejscach, gdzie woda tworzy zawirowania drążąc wtedy zagłębienia niesionym materiałem.
Meander (zakole) – zakręt rzeki o łukowatym, sierpowatym kształcie powstający w dolinie rzecznej na terenie równinnym. Powstaje w wyniku przenoszenia się nurtu (miejsca w rzece gdzie woda płynie szybciej, a więc potrafi silniej erodować) od jednego brzegu do drugiego. Nurt zawsze będzie znajdował po zewnętrznej stronie zakrętu, gdzie będzie dominował proces erozji a brzeg będzie stromy. Na przeciwległym brzegu, gdzie prędkość rzeki jest mniejsza będą dominowały procesy akumulacji a brzeg będzie płaski. Końcowym efektem rozwoju meandru jest powstanie jeziora zakolowego.
Meander / Obraz mistral66 z Pixabay |
Nisza eworsyjna – zagłębienie u podnóża wodospadu powstające w wyniku procesu eworsji, a więc wirowego ruchu wody u podnóża wodospadu, który podcina jego dolna część. W przypadku pogłębiania niszy eworsyjnej dochodzi do oberwania się progu skalnego wodospadu i jego cofania.
Wodospad z widoczną u podnóża niszą eworsyjną / Obraz 12019 z Pixabay |
Przełom – zwężenie doliny rzecznej. Powstaje na obszarze, gdzie Rzeka przecina przeszkodę terenową, np wyżynę czy górę wcinając się w mniej odporne skały.
Stożek napływowy – nagromadzenie osadów w kształcie wachlarza (stożka), płaskie lub lekko wypukłe, o niewielkim nachyleniu w kierunku biegu rzeki. Powstaje w miejscach, gdzie spadek rzeki maleje a wraz z nim siła transportująca, np u wylotu rzek na przedpolu gór czy w miejscach ujść rzek o większym spadku w stosunku do rzeki głównej.
Wadi (ued) – sucha dolina o stromych zboczach i płaskim dnie. Spotykana często na obszarach pustynnych. Wykorzystują ją rzeki okresowe, a więc wypełniają się wodą tylko w porze deszczowej. Doliny te powstały w plejstocenie, kiedy klimat był wilgotniejszy.
Fragment małej doliny wykorzystywanej przez rzeki okresowe / Obraz baechtle z Pixabay |
Wodospad – fragment rzeki, w którym woda swobodnie opada z progu skalnego. Erozja wsteczna i wgłębna prowadzą do oddzielenia stromym progiem bardziej odpornych skał. Wodospady powstają także na obszarach, gdzie powstały uskoki oraz na progach dolin zawieszonych.
GeoEdukacja to gry, podcasty, kanał youtube i ta strona interentowa.
Wspieraj działalność GeoEdukacji w serwisie Patronite.