Posłuchat tego tekstu w formie podcastu:

Afryka jest jedynym kontynentem, który znajduje się na wszystkich czterech półkulach, a więc zarówno na półkuli północnej i południowej, ponieważ przebiega przez ten kontynent równik, który nam właśnie dzieli świat na te dwie półkule, oraz na półkuli wschodniej i zachodniej, ponieważ przez Afrykę przebiega południk 0 stopni, który przebiega także przez Londyn i to właśnie ten południk dzieli nam świat na półkule wschodnią i zachodnią. Afryka jest typowym kontynentem wyżynnym. Trzy czwarte jego powierzchni leży na wysokości powyżej 300 metrów nad poziomem morza, a średnia wysokość kontynentu przekracza 600 metrów. Dla porównania w Polsce jest poniżej 200.

Oprócz rozległych wyżyn, takich jak wyżyna abisyńska czy wschodnioafrykańska, cechą charakterystyczną dla Afryki są także rozległe kotliny, które stanowią obszary bezodpływowe. To znaczy, że jeżeli deszcz spada nad tym obszarem, to znaczy, że woda, która później trafia na powierzchnię, nie dociera do żadnego z oceanów. Trafia do jezior bezodpływowych, na przykład takich jak jezioro Czad w kotlinie Czadu. Wśród największych kotlin możemy wymienić także kotlinę Kalahari, która znajduje się w południowej części Afryki. Kolejną cechą charakterystyczną dla Afryki będą pustynie. Największa z nich, Sahara, zajmuje niemal jedną czwartą powierzchni tego kontynentu. Ale oprócz Sahary powinniśmy znać także pustynie Namib i pustynie Kalahari, znajdujące się w południowej części kontynentu.

Najwyższym szczytem będzie Kibo, który znajduje się w masywie Kilimandżaro, ale jego wysokość nie przekracza 6 km. Obszary występowania nizin z kolei ograniczają się głównie do wybrzeży. Na klimat Afryki wpływa wiele czynników. Jako jeden z ważniejszych powinniśmy z pewnością wymienić prądy morskie. Ich rozkład decyduje bowiem nie tylko o temperaturach, ale przede wszystkim o występowaniu pustyń. Zachodnie wybrzeża Afryki, w okolicach zwrotników, opływają dwa zimne prądy morskie. W okolicach Zwrotnika Raka, a więc na półkuli północnej, będzie to prąd kanaryjski. W okolicach Zwrotnika Koziorożca, na półkuli południowej, będzie to prąd benguelski. Wpływ tych dwóch prądów morskich polega przede wszystkim na obniżeniu opadów. Pomimo tego, że wybrzeża znajdują się przecież nad samym morzem, a więc teoretycznie mamy tutaj wodę, która mogłaby wyparować, a potem spaść w postaci opadu nad kontynentem, ale tak się nie dzieje, a przyczyną tego są właśnie wspomniane wcześniej zimne prądy morskie. To za sprawą zimnego prądu kanaryjskiego, Sahara dociera aż do samych wybrzeży, a za sprawą prądu benguelskiego, pustynia Namib występuje właśnie na zachodnim wybrzeżu Afryki Południowej.

Ciepły prąd gwinenski, który opływa wybrzeża w środkowej części Afryki, na jej zachodnim wybrzeżu, z kolei powoduje zwiększenie opadów. Podobne skutki w południowo-wschodniej części kontynentu będzie powodował prąd mozambicki. Kolejnym czynnikiem wpływającym na klimat Afryki, zwłaszcza w strefie międzyzwrotnikowej, będzie tzw. cyrkulacja pasatowa. Jej początkiem jest równik, gdzie w wyniku silnego nagrzewania się powierzchni ogrzewa się również powietrze. Ciepłe powietrze staje się lżejsze i dzięki temu zaczyna wędrować do góry. Jednak w miarę wznoszenia się coraz wyżej jego temperatura zaczyna spadać, a para wodna, która jest zawarta w powietrzu, zaczyna się skraplać. Zaczynają się tworzyć chmury, z których oczywiście będzie później padał deszcz. W wyniku tego, że powietrze na równiku unosi się do góry, przy powierzchni ziemi powstaje niż. Gdy powietrze dociera do górnej granicy troposfery, a więc nawet do 18 km, zaczyna rozpływać się na boki. Część jego popłynie w kierunku północnym, inna część w kierunku południowym, ale w okolicach zwrotników na obu półkulach to powietrze zaczyna opadać. Zarówno na zwrotniku Raka, jak i na zwrotniku Koziorożca. Gdy powietrze zaczyna opadać, zaczyna się stopniowo ogrzewać. W takiej sytuacji para wodna nie ma możliwości, aby się skropić, w związku z tym nie powstaną chmury, a w związku z tym nie będzie tam padał deszcz. Będziemy mieć do czynienia z pogodą słoneczną. Ten brak deszczu w okolicach zwrotników będzie prowadził do powstawania pustyń i właśnie w taki sposób powstaje Sahara w północnej Afryce. Gdy powietrze opada, to silniej naciska na powierzchnię, a to oznacza, że w tym miejscu, a więc w okolicach zwrotników, utworzy się układ wysokiego ciśnienia. Wiatr jest to poziomy ruch powietrza i wieje z wyżu do niżu.
Więc jeśli przypomnijmy sobie, że niż występował na równiku, natomiast wyże występują na obu zwrotnikach, w takim razie wiatr przy powierzchni Ziemi będzie wiał od zwrotników w kierunku równika i to właśnie ten wiatr nazywa się pasat. Jest to wiatr ciepły i suchy. Warto jeszcze dodać, że pasaty są stałymi wiatrami, to znaczy, że wieją przez cały rok. Natomiast deszcze, które powstają na równiku, nazywamy deszczami zenitalnymi.

Kolejnym czynnikiem kształtującym klimat Afryki będzie oczywiście wysokość nad poziomem morza. Ponieważ Afryka jest dosyć wysoko położonym kontynentem, będzie to oznaczać delikatne ochładzanie klimatu. Wspływ tego czynnika doskonale widać na przykładzie masywu Kilimandżaro, którego szczyty są ośnieżone. Analizując rozkład opadów atmosferycznych, jakie występują w Afryce i pamiętając jakie są efekty cyrkulacji pasatowej, szybko nam wyjdą dwie prawidłowości. Obszary położone w sąsiedztwie równika będą cechować się zdecydowanie wyższymi opadami niż pozostała część kontynentu. Im bliżej równika, tym opady będą większe i bardziej wyrównane w ciągu roku. Może występować niewielka przewaga opadów w miesiącach marca-kwietnia oraz września i października. Jest to związane z tym, że wtedy właśnie w okolicach równika słońce góruje w zenicie, a dzięki temu tworzy się więcej chmur, a w związku z tym opadów. Na zwrotnikach z kolei, pamiętając o tym, że w wyniku cyrkulacji pasatowej powietrze tam opada i tworzy się układ wysokiego ciśnienia, opady nie będą tam występować lub będą występować, ale w bardzo niewielkiej ilości, czego efektem są wspomniane wcześniej pustynie. Natomiast pomiędzy równikiem a zwrotnikiem będziemy mieć do czynienia z tzw. porą suchą i deszczową. Oczywiście na obu półkulach będzie ta pora sucha i deszczowa występować w zupełnie innych miesiącach. Na półkuli północnej pora deszczowa będzie przypadać na miesiące letnie, a więc czerwiec, lipiec, sierpień, a nawet wrzesień zależnie od miejsca. Na półkuli południowej będzie z kolei zupełnie odwrotnie. Tutaj pora deszczowa będzie rozpoczynać się w październiku, a kończyć w marcu. Zwróćmy więc uwagę, że pora deszczowa występuje wtedy, kiedy jest ciepło, a kiedy słońce znajduje się wysoko nad horyzontem.

Bardzo charakterystyczne dla Afryki będzie widoczne powiązanie stref klimatycznych, roślinnych oraz glebowych. Jeżeli popatrzycie na mapy dla tego kontynentu, które przedstawiają właśnie te trzy elementy środowiska, a więc klimat, roślinność i gleby, to zauważycie, że są one bardzo podobne do siebie. W strefie klimatu równikowego, wilgotnego, a więc tam, gdzie panuje wysoka temperatura i wysokie opady, bardzo charakterystyczne będą wilgotne lasy równikowe, które występują między innymi w kotlinie Kongo. Oddalając się od całorocznych opadów i przechodząc do klimatu podrównikowego, a więc tam, gdzie występuje pora sucha i deszczowa, dotrzemy do sawanny. Strefa sawanny to już będzie formacja trawiasta, na której jednak mogą występować pojedyncze drzewa o parasolowatym kształcie, na przykład akacje. Gleby, które będą występować we wspomnianych wcześniej strefach klimatycznych i glebowych, to w pobliżu równika będą gleby czerwone i czerwono-żółte gleby ferralitowe, a nieco dalej gleby cynamonowo-czerwone i czerwono-bure. Charakterystyczną cechą jest tutaj ten czerwony kolor, który wziął się z utleniania związków żelaza. Wędrując dalej w kierunku zwrotnika, dotrzemy do klimatu zwrotnikowego suchego. Skoro suchy, to wiemy, że nie mamy co spodziewać się tutaj opadów. W związku z tym charakterystyczną roślinnością na tym obszarze będą pustynie i półpustynie, a więc będą to generalnie obszary o niewielkiej ilości roślin, co najwyżej jakieś pojedyncze rośliny czy rośliny, które są przystosowane do funkcjonowania w tak trudnych warunkach W strefie pustyń i półpustyń typowymi glebami będą szaroziemy, buroziemy i gleby pustynne. Na samych krańcach kontynentu afrykańskiego, nieważne czy północnych, czy południowych, będziemy mieć do czynienia ze strefą klimatów podzwrotnikowych, a konkretnie z typem klimatu śródziemnomorskiego. Tutaj też nieco bardziej charakterystyczne będą lasy i zarośla twardolistne, a typowymi glebami będą gleby cynamonowe.

Ponieważ w Afryce występuje kilka stref klimatycznych, a przede wszystkim dwie bardzo różne, a więc równikowa wilgotna i zwrotnikowa sucha, to również sieć rzeczna będzie bardzo zróżnicowana na tym obszarze. W klimacie równikowym wilgotnym, gdzie występują wysokie opady, będziemy mieć do czynienia z gęstą siecią rzeczną i rzeką, która prowadzi najwięcej wody, a więc Kongo. Oddalając się od równika, a więc docierając tam, gdzie występuje pora sucha i deszczowa, będziemy mieć do czynienia z rzekami, na których występują spore wahania stanów wody, które są właśnie związane ze wspomnianą wcześniej porą suchą i deszczową. Jako przykłady takich rzek możemy wymienić Niger i Zambezi. Natomiast mniejsze rzeki będą rzekami okresowymi, to znaczy takimi, które płyną nie przez cały rok, a tylko w okresie pory deszczowej. W strefie klimatów zwrotnikowych charakterystyczne będą rzeki epizodyczne, to znaczy takie, które pojawiają się tylko po dużych opadach deszczu. Będą one płynąć dolinami, które nazywamy wadi albo uedy, które przez większą część roku są suche, jednak powstały właśnie w wyniku działalności rzek, które nie płyną przez cały rok. Jedyną stałą rzeką, która występuje w klimacie zwrotnikowym suchym jest Nil, ale pamiętajmy o tym, że źródła Nilu zaczynają się w zupełnie innym klimacie. Nil jest według obecnych pomiarów najdłuższą rzeką na świecie i może płynąć przez strefę zwrotnikową, dlatego że jego źródła występują w klimacie równikowym wilgotnym.

Możemy się w takim razie domyślać, że znaczenie Nilu dla gospodarki, a szczególnie dla rolnictwa, będzie bardzo duże.
Na obszarze Afryki występuje wiele jezior, ale kilka z nich warto by było znać. Już wcześniej wspomniałem o jeziorze Chad, które występuje na obszarze bezodpływowym, ponieważ trafiają do niego rzeki, które płyną m.in. w klimacie podrównikowym, a więc tam, gdzie występuje pora sucha i deszczowa, ilość wody, która występuje w tym jeziorze może znacznie się wahać. Jego powierzchnia wynosi od 1000 do nawet 26 000 km². Pozostałe jeziora, które warto by było sobie kojarzyć z Afryką, to jezioro Tanganika, Niasa oraz Wiktorii. Wszystkie te trzy jeziora występują na obszarze tzw. wielkich rowów afrykańskich. Na tym obszarze, mówiąc najprościej, Afryka pęka i zaczyna się rozsuwać, a więc jest to miejsce, w którym kiedyś, w dalekiej przyszłości, powstanie zupełnie nowy ocean.