Posłuchaj tego tekstu w formie podcastu:

Na samym początku omawiając temat rolnictwa w Afryce musimy sobie zwrócić uwagę na kilka nieścisłości. Z jednej strony występują tam na większości obszaru niekorzystne warunki dla rozwoju rolnictwa. Z drugiej jednak strony zatrudnienie w rolnictwie jest na tym kontynencie bardzo wysokie. Ponad dwie trzecie ludności zamieszkującej Afrykę pracuje właśnie w rolnictwie. A pomimo tego Afryka jest kontynentem, na którym trwale występują klęski głodu, niedobory żywności, a w związku z tym konieczność importowania tego dobra z innych obszarów. Na możliwości rozwoju rolnictwa w Afryce wpływają dwie grupy czynników.

Pierwszą z nich będą czynniki przyrodnicze. Z pewnością czynnikiem, który jest korzystny na zdecydowanej większości obszaru tego kontynentu będzie długość okresu wegetacyjnego, czyli czas, kiedy rośliny mogą rosnąć. W Afryce, na zdecydowanej większości obszaru, rośliny mogą rozwijać się przez cały rok. Nie występuje tam zima, tak jak u nas, przez cały rok jest ciepło. Konkretnie, konkretnie mówiąc, średnie dobowe temperatury przekraczają 5 stopni Celsjusza. Dla porównania w Polsce, długość okresu wegetacyjnego waha się od 180 do maksymalnie 230 dni. Ale w zasadzie jest to jedyny czynnik, który jest tak korzystny. Jeżeli popatrzymy na gleby, to zdecydowana większość z nich będzie glebami o słabej jakości. Chociaż mogłoby nam się początkowo wydawać, że przynajmniej w okolicach równika gleby powinny być żyzne. Bo przecież żywność gleby zależy od tego, jaka ilość materii organicznej będzie lądować na powierzchni Ziemi, a następnie będzie przekształcać się w poziom próchniczny. I przecież na równiku występuje bardzo bogata szata roślinna. Lasy równikowe są jednym z najbardziej bioróżnorodnych w środowisk na naszej planecie.
Jednak dorzućmy do tego ulewne deszcze, które padają w okolicach równika niemal codziennie. Większość tej materii organicznej jest od razu spłukiwana, a w związku z tym rozwój poziomu próchnicznego, który decyduje o żywności gleby, jest niewielki. Tak samo niewielka żywność gleb będzie występować w klimacie podrównikowym, a zdecydowanie najgorsze warunki oczywiście będą występować w strefach pustyń i półpustyń.

Jeżeli dodamy do tego opady atmosferyczne, które z jednej strony na równiku występują codziennie, ale oddalając się od równika, mamy do czynienia z coraz gorszą sytuacją w tym zakresie. W klimacie podrównikowym mamy porę suchą i porę deszczową, a więc pomimo tego, że jest ciepło, rośliny przez pewną część roku cierpią na niedostatek wody. W strefie zwrotnikowej oczywiście jest jeszcze gorzej, bo tam opady niemal nie występują. Jednak nawet na tych obszarach, gdzie opady występują, bardzo często zdarza się, że dochodzi do klęsk suszy i może to oznaczać zniszczenie upraw. Biorąc pod uwagę wspomniane wcześniej czynniki przyrodnicze,
okaże się, że tylko niewielka część kontynentu będzie cechować się korzystnymi warunkami dotyczącymi produkcji rolnej. Jako takie lepsze obszary pod kątem rolnictwa moglibyśmy wskazać Wyżynę Abisyńską, okolice Jeziora Wiktorii czy fragmenty Zatoki Gwinejskiej
i w pozostałych częściach Afryki nieco mniejsze obszary. Zdecydowanie obszarem, którego największa część nie nadaje się do rolniczego wykorzystania będzie z kolei Sahara.

Jednak nie tylko środowisko przyrodnicze wpływa na rolnictwo. O tym, jaka jest jego wydajność, decydują także warunki poza przyrodnicze, które oczywiście będą związane z działalnością człowieka. Na niską wydajność afrykańskiego rolnictwa będą wpływać przestarzałe techniki upraw. Kolejnym bardzo istotnym czynnikiem będą niewielkie środki finansowe. Niestety, ale brak pieniędzy będzie się przekładał na cały szereg inwestycji, które w rolnictwie mogłyby podnieść jego wydajność, ale nie występują. Mówimy tutaj chociażby o stosowaniu nawozów sztucznych czy też chemicznych środków ochrony roślin. Mówimy tutaj także o możliwości mechanizacji rolnictwa czy też nawadniania. Wszystkie te elementy wymagają nakładów finansowych, a pamiętajmy o tym, że Afryka jest najbiedniejszym kontynentem, który trwale cierpi z powodu niewystarczających finansów.

Na niewielką produktywność rolnictwa w Afryce będzie wpływać także wielkość gospodarstw. W przypadku wielu z nich są to niewielkie rodzinne gospodarstwa, a w związku z tym ich właścicieli nie stać na mechanizację i rozwój. Na możliwość rozwoju własnego gospodarstwa wpływa także niejasna sytuacja dotycząca własności ziemi. Kolejnym czynnikiem, który będzie wpływał na słabsze plony uzyskiwane przez afrykańskich rolników, będzie sytuacja polityczna. Możemy ją rozumieć na bardzo wiele sposobów. To mogą być spory terytorialne pomiędzy poszczególnymi plemionami, nawet w obrębie jednego kraju, a w wielu miejscach takie spory przybierają na sile, gdzie toczą się wtedy konflikty zbrojne czy wojny domowe. W przypadku, kiedy na jakimś obszarze występuje wojna czy toczy się konflikt, oczywiste jest, że przynajmniej pewna część osób bierze udział w takim konflikcie, a nie uprawia ziemi. W sytuacji niestabilnej także mamy mniejsze skłonności do tego, aby rozwijać swoje gospodarstwo, bo po prostu nie jesteśmy pewni własnej przyszłości. Pomimo tych wielu elementów, które obecnie są niekorzystne w Afryce, pamiętajmy o tym jednak, że istnieje na tym kontynencie duży potencjał dotyczący rozwoju rolnictwa. Poprawa jego efektywności dzięki zwiększonym nakładom finansowym,
pozyskanie nowych ziem uprawnych dzięki nawadnianiu terenów może spowodować, że afrykańskie rolnictwo będzie odgrywać zdecydowanie większą rolę w produkcji żywności w skali świata.

Obecnie Afrykę powinniśmy sobie kojarzyć z dwoma typami rolnictwa, które tam występuje. Pierwszym z nich będzie rolnictwo żarowo-odłogowe. Możemy je podzielić na trzy etapy. Pierwszym z nich jest pozyskanie ziemi uprawnej. Może to się odbywać m.in. poprzez wypalanie jakiejś części lasu, stąd w nazwie tego rolnictwa pojawia się właśnie termin żarowe. Po wypaleniu tego lasu następuje założenie jakiejś lokalnej, tymczasowej osady i w tym miejscu przez kilka lat uprawiamy pola. Te pola uprawiamy aż do czasu wyjałowienia gleby. Pamiętajmy o tym, że tej gleby nie nawozimy, nie stosujemy żadnego płodozmianu. Cały czas uprawiamy jedną i tą samą roślinę, która pobiera z gleby składniki odżywcze. W efekcie czego dochodzi właśnie do utraty jakości tej gleby, czyli do jej wyjałowienia. W momencie kiedy gleba straci swoją wartość na potrzeby rolnictwa, wtedy następuje porzucenie wioski, porzucenie tych pól i przeniesienie się w zupełnie nowe miejsce i cykl rozpoczyna się od początku. To porzucenie tej ziemi nazywa się właśnie pozostawieniem jej odłogiem i stąd właśnie cała nazwa – rolnictwo żarowo-odłogowe. Taki typ rolnictwa umożliwia pozyskiwanie żywności tylko i wyłącznie na własne potrzeby. Z kolei typem rolnictwa, które nastawione jest na eksport, na sprzedaż płodów rolnych pozyskanych z uprawy pól, będzie rolnictwo plantacyjne. Plantacje są to wielkoobszarowe gospodarstwa rolne, których powierzchnia sięga kilkuset, a nawet kilku tysięcy hektarów. Cechują się one uprawą jednej i tej samej rośliny na całym obszarze. Taką sytuację nazywamy monokulturą rolną. Skoro jest to duże gospodarstwo, będzie oznaczało, że potrzebujemy dużych nakładów inwestycyjnych na pewno na początku, przynajmniej na samo pozyskanie ziemi. Co się dzieje jednak dalej? Ciągła uprawa tej samej rośliny będzie prowadziła do wyjałowienia gleb, a to będzie oznaczało spadek wydajności produkcji, która początkowo jest dosyć wysoka, ponieważ rolnictwo plantacyjne jest dosyć dobrze zorganizowane. Jednak to wyjałowienie gleb będzie musiało prowadzić do wzrostu nakładów finansowych. Żeby nie spadła wydajność upraw, będziemy musieli zastosować tutaj chemizację rolnictwa, a to będzie oznaczało wzrost kosztów. Właścicielami plantacji są najczęściej bogaci obywatele, którzy nie mają problemów z dostępem do żywności, ponieważ mają pieniądze, a więc mogą ją kupić. W związku z tym na plantacjach rzadko będą uprawiane rośliny, które mogłyby się przyczynić do poprawienia sytuacji w zakresie niedożywienia. Najczęściej będą tutaj uprawiane rośliny, które następnie możemy sprzedać za granicę i zarobić na tym pieniądze.

Warto jeszcze kojarzyć, że dochodzi do sytuacji, kiedy plantacje pozyskują swój teren, na przykład w wyniku karczowania lasów lub innych terenów zielonych. Szczególnym obszarem jest Sahel. Jest to region znajdujący się pomiędzy Saharą, która jest na jego północy,
a strefą sawann, które znajdują się na południe od Sahelu. Jest to więc taki obszar przejściowy. Roczna suma opadów jest tam niewielka i występują one w czasie krótkiej pory deszczowej, trwającej 2 maksymalnie 3 miesiące. Oznacza to, że ten region przez zdecydowaną większość roku jest pozbawiony opadów. Taki charakter występowania opadów powoduje, że typowym rodzajem rolnictwa będzie tam pasterstwo koczownicze, czy też zwane inaczej jako pasterstwo nomadyczne. Koczownicy czy też nomadzi są to plemiona, które nie mieszkają na trwałe w jednym miejscu. Oni wędrują razem ze stadami bydła, wraz za przemieszczającą się porą deszczową. Naturalna roślinność, która występuje na Sahelu, nie pozwala, aby przebywać w jednym miejscu przez długi czas i wymusza wędrówkę plemion w nowe miejsca. Głównym problemem Sahelu jest jego pustynnienie. Przyczyn tego stanu rzeczy możemy wskazać kilka. Z jednej strony będą to zachodzące na całym świecie zmiany klimatu, które powodują wzrost temperatury, a na obszarze Sahelu obserwujemy również spadek opadów. Jako kolejne czynniki należy wskazać także rozwój rolnictwa, a w szczególności wypas bydła.

Jeżeli mamy rośliny, które normalnie w porze deszczowej, by wyrosły i wiązały grunt przed wywiewaniem, to w przypadku kiedy na tym obszarze występuje wypas bydła, roślinność nie może się rozwinąć tak, jak miałoby to miejsce w sytuacji normalnej, czyli pozbawionej wpływu człowieka, a w związku z tym duża część tych roślin nie przetrwa pory suchej i nie odrodzi się w kolejnym roku, gdy nadejdzie pora deszczowa, zwiększając w ten sposób obszar, który będą zajmować pustynię. Na pustynnienie wpływa także stale rosnąca liczba ludności na tym obszarze. Zestawiając ze sobą uprawy i chów zwierząt gospodarskich w Afryce, zdecydowanie większe znaczenie odgrywają te pierwsze. Produkcja roślinna odgrywa na tym kontynencie większą rolę. Jako główne rośliny powinniśmy kojarzyć sobie proso i sorgo, których jedną z cech charakterystycznych jest duża odporność na suszę. W Afryce uprawiana jest także kukurydza, która lubi wysokie temperatury, natomiast spotkamy się tam także z uprawą pszenicy, np. w Egipcie, czy też ryżu. Jako rośliny bulwiaste powinniśmy wskazać tutaj na bataty i maniok. Wysokie temperatury sprzyjają uprawie owoców cytrusowych, a także roślin, które wykorzystujemy jako przyprawy. Pamiętajmy także o kawie, której ojczyzną jest Etiopia.